Berzelius, Yacob (1779 – 1848)
Διάσημος Σουηδός χημικός και φιλόσοφος με τεράστια προσφορά στην εξέλιξη της χημείας. Εισήγαγε έναν χημικό συμβολισμό, ανακάλυψε το σελήνιο, το πυρίτιο και το θόριο και προσδιόρισε με ακρίβεια τα ατομικά βάρη των στοιχείων.
Ο Μπερζέλιους γεννήθηκε στη μικρή πόλη Βαϊβερζούντα και σε πολύ μικρή ηλικία έχασε και τους δύο γονείς του. Έτσι τη μόρφωση του ανέλαβαν συγγενείς, που τον βοήθησαν να μπει (1796) στην Ιατρική Σχολή της Ουψάλας. Ο Μπερζέλιους είχε μέτρια επίδοση στα ιατρικά μαθήματα, ενώ διέπρεπε στη φυσική και τη χημεία. Ενώ ακόμα ήταν σπουδαστής, άρχισε (1799) να κάνει χημικά πειράματα και αναλύσεις, ιδιαίτερα στα ιαματικά νερά του Μεντέβι, όπου εργαζόταν τα καλοκαίρια ως γιατρός. Μετά την αποφοίτηση του (1802), πήγε στη Στοκχόλμη και εργάστηκε, στην αρχή άμισθα, στη Χειρουργική Σχολή (αργότερα Ινστιτούτο Καρολίνσκα), κάνοντας συγχρόνως έρευνα στο εργαστήριο του Σουηδού ορυκτολόγου Βίλχελμ Χίζινγκερ. Το 1807 έγινε τακτικός καθηγητής της Ιατρικής και της Φαρμακευτικής, στη Χειρουργική Σχολή, ενώ τον επόμενο χρόνο εκλέχτηκε μέλος και από το 1818 μόνιμος γραμματέας της Σουηδικής Ακαδημίας Επιστημών. Προοδευτικά εγκατέλειψε την ιατρική για να αφοσιωθεί στη χημεία, της οποίας είχε επίσης αναλάβει τη διδασκαλία από το 1815. Το 1832 παραιτήθηκε οριστικά από τη Σχολή. Τρία χρόνια αργότερα, άρρωστος και σε ηλικία 56 χρόνων, αποφάσισε να παντρευτεί μια 24χρονη και, όπως αποδείχτηκε, η απόφαση του ήταν σωστή, αφού ο γάμος αυτός του πρόσφερε ηρεμία και ευτυχία στα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του. Για γαμήλιο δώρο δέχτηκε από τον βασιλιά Κάρολο ΙΔ΄ τον τίτλο του βαρόνου, ως αναγνώριση του σημαντικότατου επιστημονικού του έργου.
Τα επιτεύγματα του Μπερζέλιους είναι πολλά και μεγάλα. Το 1803 αναγνώρισε το στοιχείο Δημήτριο, αλλά τον είχε προλάβει στην ανακάλυψη ο Γερμανός συνάδελφος του Μάρτιν Κλάπροτ, με ελάχιστη χρονική διαφορά. Αποζημιώθηκε όμως με την ανακάλυψη του σεληνίου (1817), του πυριτίου (1823) και του θορίου (1828). Ακόμα απομόνωσε σε καθαρή μορφή τα στοιχεία πυρίτιο (1823), ζιρκόνιο (1824), τιτάνιο (1825), ασβέστιο, βάριο, στρόντιο, και ταντάλιο. θέλοντας να προσδιορίσει με ακρίβεια τα ατομικά βάρη των στοιχείων, ο Μπερζέλιους έκανε εκτεταμένες αναλυτικές μελέτες πάνω στις αναλογίες με τις οποίες τα στοιχεία ενώνονται μεταξύ τους για το σχηματισμό χημικών ενώσεων. Μέσα σε δέκα χρόνια ανέλυσε 2000 ουσίες και έδειξε ότι τα στοιχεία συνδέονται μεταξύ τους με σταθερές αναλογίες, επιβεβαιώνοντας έτσι τη σχετική θεωρία του Γάλλου χημικού Τζόζεφ Προύστ. Στις μελέτες του ο Μπερζέλιους χρησιμοποίησε την ατομική θεωρία του Βρετανού συναδέλφου και ένθερμου υποστηρικτή του Τζων Ντάλτον και τη θεωρία του Τζόζεφ Γκαίι Λυσσάκ για τη σχέση των αέριων όγκων αντιδρώντων και προϊόντων. Το 1818 δημοσίευσε πίνακα των σταθερών αναλογιών, με τις οποίες συνδέονται μεταξύ τους τα στοιχεία, και των ατομικών βαρών των 49 γνωστών τότε στοιχείων (τον αναθεώρησε το 1826). Ως βάση αναφοράς είχε χρησιμοποιήσει το οξυγόνο και τα ατομικά βάρη που είχε υπολογίσει ήταν, σε μεγάλο βαθμό, εκτός από δυο-τρεις περιπτώσεις, ακριβή. Ένα σφάλμα των πινάκων αυτών είναι ότι δεν έκαναν διάκριση μεταξύ ατομικού και μοριακού βάρους αλλά η σύγχυση στο θέμα αυτό ήταν γενική στους χημικούς της εποχής. Παρόλο που η “υπόθεση” του Αμεντέο Αβογκάντρο είχε δει το φως της δημοσιότητας το 1811, ο Μπερζέλιους τάχθηκε εναντίον της και την παρέβλεψε, με αποτέλεσμα το πρόβλημα να λυθεί 40 χρόνια αργότερα από τον Στανισλάο Καννιτσάρο.
Το ενδιαφέρον του Μπερζέλιους για τον ηλεκτρισμό χρονολογείται από τα φοιτητικά του χρόνια (μάλιστα η διπλωματική του εργασία ήταν πάνω στα θεραπευτικά αποτελέσματα του γαλβανισμού). Αργότερα, με τη συνεργασία του Βίλχελμ Χίζινγκερ, έκανε πειράματα ηλεκτρόλυσης πολλών ουσιών και διαλυμάτων αλάτων και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι ουσίες μπορούν να χωριστούν σε δύο, ηλεκτρικά αντίθετα, μέρη που μπορούν να ενωθούν, αναλλοίωτα, με άλλα τέτοια σωμάτια, αντίθετου φορτίου, και να σχηματίσουν νέες ουσίες. Τα αντίθετα φορτισμένα σωμάτια τα ονόμασε “ρίζες”, θεωρώντας ότι όλες οι ουσίες μπορούν να χωριστούν σε δύο, αντίθετου φορτίου, ρίζες (τη σχετική θεωρία ανέπτυξε σε σύγγραμμα που εξέδωσε το 1814 με τίτλο θεωρία των χημικών αναλογιών και η χημική δράση του ηλεκτρισμού). Η γενίκευση αυτή ήταν λανθασμένη, γιατί πολλές οργανικές ουσίες είναι μοριακές ενώσεις που δεν διίστανται σε ιόντα, δηλαδή δεν είναι ηλεκτρολύτες. Το κύρος όμως του Μπερζέλιους έκανε τη γενίκευση αυτή παραδεκτή για αρκετό χρονικό διάστημα.
Η ανάγκη παρουσίασης των χημικών ουσιών και των αντίθετα φορτισμένων σωματίων, για την έκφραση της ηλεκτροχημικής του θεωρίας ώθησε το διάσημο χημικό να βρει ένα τρόπο γραφικής απόδοσης της σύνθεσης των χημικών ουσιών, κατανοητό και εύκολα απομνημονευόμενο. Ως τότε τα στοιχεία σε μια ένωση δίνονταν με το πλήρες όνομα τους ή με δυσνόητα, αυθαίρετα σύμβολα. Το 1813 ο Μπερζέλιους πρότεινε να συμβολίζονται με το πρώτο γράμμα του λατινικού ονόματος τους (ή το πρώτο και κάποιο άλλο γράμμα από το όνομα) και ο αριθμός των όμοιων στοιχείων, που περιέχει η χημική ένωση, να μπαίνει κάτω δεξιά από το σύμβολο του στοιχείου. Για παράδειγμα το ανθρακικό νάτριο γράφεται: Νa2CΟ3, που σημαίνει ότι περιέχει δύο άτομα νατρίου (natrium), ένα άτομο άνθρακα (carbo) και τρία άτομα οξυγόνου (oxygene). Ο συμβολισμός αυτός, που χρησιμοποιείται ως σήμερα, συνέβαλε πολύ στην απλοποίηση της χημικής σκέψης.
Στην προσπάθεια επίσης να επεκτείνει τη δυιστική του θεωρία (θετικό, αρνητικό) και στις οργανικές ενώσεις, ο Μπερζέλιους μελέτησε ένα μεγάλο αριθμό από αυτές. Εξέτασε ακόμα βιολογικά υλικά όπως αίμα, χολή και κόπρανα. Σ’ αυτόν αποδίδεται και η ανακάλυψη του πυροσταφυλικού οξέος. Στην αντιμετώπιση των οργανικών ουσιών διατήρησε πάντοτε τη βιταλιστική θεωρία, ότι αυτές παράγονται μόνο στους ζωντανούς οργανισμούς.
Ο Μπερζέλιους ερεύνησε τις ενώσεις των μετάλλων, τελλούριο, βανάδιο, μολυβδαίνιο, ακόμη βολφράμιο, ουράνιο κ.ά., και ανέλυσε πολλά ορυκτά με την τεχνική του καμινευτικού αυλού.
Για τον προσδιορισμό των ατομικών βαρών έκανε ακριβείς σταθμικές αναλύσεις επινοώντας όργανα, συσκευές και αντιδραστήρια, όπως το υδρόλουτρο, τον ξηραντήρα, τον υδροβολέα, το διηθητικό χαρτί, το χλωριούχο ασβέστιο, για τη δέσμευση του νερού, και το οξείδιο του χαλκού, για οξειδωτικό. Ορισμένοι, εξάλλου, σύγχρονοι χημικοί όροι έχουν εισαχθεί από τον Σουηδό επιστήμονα (αλλοτροπία, ισομέρεια, πολυμέρεια, κατάλυση, πρωτεΐνη, αλογόνο), ύστερα βέβαια από μελέτη των φαινομένων αυτών, ή των ουσιών. Τα λίγα λάθη του, όπως αυτά που προαναφέρθηκαν, και η άποψη του, ότι το χλώριο είναι ένωση του οξυγόνου, παραβλέπονται μπροστά στον όγκο των σημαντικών θετικών επιτευγμάτων του. Πολλοί μεγάλοι χημικοί, όπως ο Γιόχαν Μπαίγερ, ο Λέοπολντ Γκμέλιν και ο ‘Αιλχαρντ Μίτσερλιχ ήταν μαθητές και βοηθοί του και συνέχισαν το έργο του.
Ο Μπερζέλιους έγραψε περισσότερες από 250 πρωτότυπες μελέτες και εργασίες τις οποίες δημοσίευσε στα Πεπραγμένα της Σουηδικής Ακαδημίας. Από το 1821 ως το 1849 εξέδιδε ετήσια έκθεση πάνω στις εξελίξεις της χημείας και της φυσικής, όπου συνήθως κατακεραύνωνε όλους τους νεωτερισμούς. Το κεφαλαιώδες, κλασικό πλέον σύγγραμμα του, Εγχειρίδιο Χημείας , 1808 -18) ανατυπώθηκε πέντε φορές και μεταφράστηκε σε έξι γλώσσες. Ο Μπερζέλιους πέθανε στη Στοκχόλμη καταξιωμένος και αναγνωρισμένος ως η χημική αυθεντία της εποχής του.